आपले सण आणि आरोग्य - राम नवमी.

Picture courtesy -ReSanskrit

             आज राम नवमी. राम नवमीच्या निमित्ताने आज मी तुम्हाला आजचा प्रसाद म्हणजेच सुंठवडा, याबद्दल थोडी माहिती देणार आहे. गुढीपाडव्याच्या निमित्ताने गुढीला प्रसाद म्हणून दाखवल्या जाणाऱ्या कडुनिंबाच्या चटणीचे आयुर्वेदीय महत्त्व आपण जाणून घेतले होते. गेले 10 दिवस ही चटणी थोडी थोडी खाल्ल्यानंतर आता हळूहळू आपल्याला वाढत जाणाऱ्या उन्हाची चिकित्सा करायची आहे. ती कशी , तर अशीच, नेहमीप्रमाणे…. औषधे, "औषध" म्हणून न घेता सहज-सोप्या पद्धतीने घेतली जावी व रोजच्या दगदगीच्या जीवनात आजारांचा मुकाबला करण्याची ताकद यावी म्हणून बऱ्याचदा सण आणि आरोग्य यांचा मेळ आपल्या संस्कृतीत घातलेला आहेच. त्याचा फायदा घ्यायचा.

              तर, आज आहे राम नवमी आणि पुढे 09 दिवसांनी हनुमान जयंती येईल. या दोन्ही दिवशी प्रसाद म्हणून सुंठवडा देण्याची पद्धत आहे. याचे कारण सध्या सुरू असलेला वसंत ऋतू. या काळात शरीरामध्ये साचलेला कफ उष्णतेमुळे पातळ होऊन त्याचे स्राव वाढतात आणि वाढलेली उष्णता पित्तही वाढवते. त्यामुळे सर्दी-खोकला, कणकण (ज्याला मग पटकन viral चे लेबल चिकटवले जाते.), रात्रीच्या वेळी खोकल्याची ढास लागणे, अजीर्ण , अपचन,ऍसिडिटी, मळमळ होणे, भूक न लागणे असे आजार होताना दिसतात. काही जणांना त्वचेचे आजार होतानाही दिसून येतात. या सगळ्या कफ-पित्ताच्या आजारांसाठी हा सुंठवडा एक उत्तम औषध आहे.

               आता हा सुंठवडा बनवायचा कसा? तर,

1. ताजी सुंठ पूड - 30 ग्रॅम, विकतचे किंवा घरी बनवलेली, पण त्याचा सुगंध यायला हवा.

2. सुके खोबरे - दीड ते दोन गोटे (आकारानुसार.) खोबरे किसून , तव्यावर शेकवून घ्यावे किंवा उन्हात कडकडीत वाळवून चुरून घ्या.

3. खडीसाखर - पाव किलो, दळून घ्यावी. (साध्या साखरेपेक्षा खडीसाखर औषधी असते.)

4. धणेपूड - 100 ग्रॅम

5. ओवापूड - 50ग्रॅम

6. वेलचीपूड - साधारण वीसेक वेलच्यांचे दाणे घ्यावे.

हे सर्व साहित्य नीट मिसळून , हवाबंद डब्यात भरून ठेवावे आणि घरातील सर्वांनी पुढील 10-15 दिवस रॉन सेवन करावे.

यापैकी,

1. सुंठ - लघु गुणाची, उष्ण , मधुर विपाकि पचायला हलकी, आमपाचक, मलातील जलांश शोषणारी (ग्राही), मात्र मलबद्धता न करणारी, कफ-वात नाशक, पित्तशोषक अशी आहे.

2. सुके खोबरे - हे मधुर रस-विपाकी,वात-पित्तशामक, थंड , गुरु (पचायला जड), वृष्य(शुक्रधातु वर्धक), पोषक आणि केश्य (केसांसाठी उत्तम) आहेत.

3. खडीसाखर - ही मधुर रस-विपाकी ,रुचिकर, वात आणि पित्तदोषाचे शमन करणारी, रक्ताचे आजार कमी करते. दाह कमी करणारी आहे. साखर शरीराला बळ  देते , तृप्तता देते. कारण मधुर रस सप्तधातूंना बळ देणारा आहे.

4. धणे - ज्वर,दाह,तहान कमी करणारे आहेत, चवीला कडू, वात-कफदोषनाशक आहेत.

5. ओवा - ओवा गुणाने तीक्ष्ण, उष्ण, पचायला हलका पण रुक्ष असतो. चवीला कडसर-तिखट आणि तिखट विपाकि आहे. यामुळे ओव्याने पित्त वाढते पण कफ आणि वाताचा नाश होतो. कफवाताच्या रोगांवर ओवा प्रामुख्याने वापरला जातो. तसेच ओवा जंत(कृमी)नाशक आहे. पित्त प्रकृतीच्या व्यक्तींनी सुंठवडा करताना वैद्यांना विचारून वापरावा.

6. वेलची - कटु-मधुर रसाची, कटु विपाकि , लघु-रुक्ष गुणांची वेलची जंतुघ्न , सुगंधी, पित्त-कफावरील उत्तम औषध आहे. श्वासन्मार्गाचे रोग, मळमळ-उलटी कमी करते.

आता हे सगळे गुण वाचल्यावर तुमच्या लक्षात येईल की गुढीपाडव्याच्या दिवशी जे शरीर शुद्धीचे काम आपण सुरू केले होते, त्याचीच ही पुढची पायरी आहे. येणाऱ्या वसंत ऋतूच्या संपूर्ण काळात हा सुंठवडा रोज थोडा -थोडा खाल्ला तर बऱ्याचश्या आजारांना अटकाव व्हायला मदत होईल. आणि हो , हा सुंठवडा खाताना चघळून चघळून खायचा आहे बरं. म्हणजे तो नीट शोषला जाईल.

               सण आणि आरोग्य यांचा किती सूक्ष्म दृष्टीने शास्त्रीय विचार केला आहे हे जाणून घेतल्यावर ते थोतांड किंवा अंधश्रद्धा वाटणार नाहीत, होय ना?

मूळ लेखिका- 

वै. स्निग्धा चुरी-वर्तक.

समन्वय आयुर्वेद व पंचकर्म क्लिनिक.

बोरीवली, मुंबई.

9870690689

(कृपया लेख फॉरवर्ड करताना मूळ लेखिकेच्या नावसाहित फॉरवर्ड करावा.आपल्या या छोट्याशा नैतिक कृतीने त्यांनी लिखाणासाठी केलेले श्रम सार्थकी लागतात.

धन्यवाद.

सदर लेख वैद्य स्निग्धा चुरी-वर्तक यांनी 10 नोव्हेंबर 2022 रोजी आपल्या https://samanwayayurved.blogspot.com/2022/04/blog-post.html

या ब्लॉगवर प्रथम प्रकाशित केला. याचे सर्व अधिकार लेखकाधिन आहेत.)

Covid 19 updates.

 

नमस्कार,

सध्या हिवाळ्यातील थंडीमुळे दरवर्षी असणाऱ्या सर्दी-खोकल्याच्या रुग्णांना आता omicron च्या लक्षणांनी बुचकळ्यात टाकले आहे, त्यातच भरीस भर म्हणून पाऊसही होऊन गेला. त्यामुळे सध्या मोठ्या प्रमाणात आढळत असलेल्या *हलका ताप ,अंगदुखी, सर्दी, खवखव किंवा घसा दुखणे, खोकला, मळमळ ,

उलटीची भावना, थकवा* अशी लक्षणे असणाऱ्या  लोकांनी *वैद्यकीय सल्ल्याने* पुढील प्राथमिक आहार व औषध योजना करावी -

*सर्वप्रथम अजिबात घाबरून जावू नये* 

*घरी राहून पूर्ण विश्रांती घ्यावी*

*पुढे सांगितल्याप्रमाणे पचायला हलका आहार, जेवढी भूक असेल तेवढाच घ्यावा.*

*आहार*-

_संध्याकाळी लवकर  7अथवा उशिरात उशिरा 8 पर्यंत जेवावे._

*भूक नसल्यास, जोपर्यंत भूक जाणवत नाही तोपर्यंत लंघन (उपास) करणे* व कोमट पाणी पीत राहावे.

 _खाण्याचे पदार्थ पचायला हलके, ताजे बनवलेले व तापमानाला साधारण गरम असावे._

*काय खावे* -

◆मऊभात.

 

◆तांदूळ बाहेर टोपात शिजवून भाताची पेज गाळून त्यात साजूक तूप घालून घ्यावे.

◆तांदूळ भाजून भरड करून ठेवावी आणि या तांदळाच्या कण्याची पेज, चवीपुरते मीठ व साजूक तूप घालून घ्यावी.

◆भाज्यांचे सूप- (दुधी ,लाल भोपळा,फरसबी,

कोबी, शेवगा ,पालक, गाजर ,कांदा वर चवीसाठी लसूण,पुदीना,आले ,फोडणीला धणे-जिरे पूड )

◆मुगाचे कढणं ,

◆मुगाची खिचडी,

◆मुगाचे वरण + भात

◆मधल्या वेळेत खायला लाह्या(राजगिरा,

भाताच्या, ज्वारीच्या)

◆फुलका, भाकरी व दुधी ,दोडका, पडवळ भाजी

_काय खाऊ नये_

*मैदा ,फळे , दही , चीझ ,पनीर , कोल्ड्रिंक्स, फ्रिजचे पाणी वा अन्य फ्रिजचे पदार्थ* ,

*शिळे ,आंबवलेले पदार्थ पूर्णपणे टाळावे*.

ताप असताना भूक मंदावणे, तोंडाला चव नसणे साहजिक आहे पण त्याकडे दुर्लक्ष करून, खायलाच हवे या अट्टाहासाने भूक नसतानाही खाणे, चटपटीत किंवा मांसाहार करणे टाळावे.

_पाणी कसे प्यावे_

◆ या काळात पाणी उकळूनच प्यावे.

◆ शक्यतो उकळलेले पाणी गरम असताना थर्मस मध्ये भरून कोमट आणि घोट-घोट प्यावे.

◆ पाण्यामध्ये उकळताना सुंठ अथवा धणे घातल्यास उत्तम.

*साधी औषधे-*

◆शमन वटी

2 गोळ्या 2 वेळा गरम पाण्यातून

◆महासुदर्शन घनवटी

2 गोळ्या 2 वेळा सकाळी व संध्याकाळी गरम पाण्यातून घेणे.

◆_खोकला, उलटीची भावना मळमळ असल्यास._

*तालीसादि चूर्ण अथवा कफ-कोल्ड मिक्सचर*- 

अर्धा चमचा मधातून चाटण दोन्ही जेवणानंतर घेणे.

◆ *कासघ्न चूर्णाच्या काढ्याने गुळण्या कराव्यात*. ते नसल्यास पाण्यामध्ये हळद उकळवून सोसेल एवढे कोमट झाल्यावर ,मीठ, थोडे तूप टाकून  गुळण्या करणे.

◆ _घसा दुखत  असल्यास सोसेल एवढीच गरम पाण्याची वाफ घेणे._

*हे प्राथमिक उपचार आहेत,यापैकी कोणतीही  लक्षणे दोन दिवसांपेक्षा जास्त टिकल्यास अथवा दोन दिवसापेक्षा जास्त ताप येणे , तीव्र स्वरुपाचा ताप वा तीव्र स्वरूपाची कोणतीही लक्षणे दिसल्यास त्वरित फॅमिली वैद्यांचा सल्ला घ्यावा* .

वैद्य स्निग्धा चुरी-वर्तक.

समन्वय आयुर्वेद, 

बोरीवली, मुंबई.

*9870690689*

*samanwayaayurveda@gmail.com*

Winter regimen (Hemant ektich arya)

              November has already come to an end and we still cannot feel the winter cold. But effects of winter dryness can still be felt. Patients with complaints of Dry skin, dry hair and joint pain are increasing in daily OPD.

 In the previous article we learned about skin and hair care during winters.  In this article we will learn about diet and routine regimen.  Aahar ie Diet means what to eat - what not to eat.  Vihar ie routine  daily schedule that we need to follow in this season.

             As we have learnt in last article, According to Indian calender, Winter season is briefy divided into Hemant Rutu ie  months of kartik-margasheersha and Shishira rutu ie pausha-magha. This period shows predominance of Kapha Dosha. Kapha represents strength. Snigdha ( Oletion ) Sheeta (Cold) Guru (Heavy/strong) Manda (slow), mrudu (soft) properties of  Kapha guna create kledana (moisture) mardav (softness) ardrata (malleability) and these are responsible for regulation of Vata Dosha and also nourishment and growth of the body. External Cold stimulates Pachakagni (digestive fire) which also promotes growth and vigour. But increased Cold and decreased humidity cause dryness ie increase in ruksha (dry) , sheeta (cold) and chala(motion) properties in nature and in the body as well, thus causing Vata disorders

 Diet:

 Diet for winters should be *Kapha* predominant. Hence food which is Sweet, sour and salty in taste ( _Madhura , Amlaa and Lavana rasa_ predominant ) should be included in the diet.  -----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

1. *Cereals* -.  

                Digestive power is good during this period.  Therefore, it is recommended to eat the newly harvested grains that arrive in the market around this time, which are usually forbidden in other seasons due to its kapha predominant quality. 

To be eaten - Rice, sorghum , millet and wheat should be included in the diet.  

To be avoided - Old, roasted grain is dry.  Such grains, nachani, barley, rice should not be eaten.

Legumes - 

 Matki ( moth bean) , urad (, tur (pigeon pea) and chawli(black eyed pea) should be included in the diet.  -------- 

It is advisable to avoid grains like wal (flat beans), peas, grams (chana) , kulith.

 Dietary Vegetables 

- Cauliflower, Potato, Beet, Dodka, little gaurd,  Pumpkin, Okra, Carrot, Radish, Padwal, Suran, Navalkol, pratha, water chestnuts.

-------- to be avoided - bitter gourd , cluster beans , aravi.

 Leafy vegetables - Spinach, drumstick leaves, Sour Chukka( green sorrel), Tandulja(Amaranthus) are dietary vegetables ------ 

while Shepu(dill/Suva), Takla(cassia), Alu (colocasia) are to be avoided..

 fruits like custard apple, banana , orange, sweet orange, apple, pomegranate, pineapple, papaya, papanus, these fruits should be eaten regularly, strawberries, grapes can be eaten after one or two more months.  ------- On the other hand, jamun, palm, plums, star fruit should not be eaten.

 Dried Fruits - Eat all kinds of dried fruits like cashews, almonds, walnuts, apricots, dates, pistachios, black raisins, brown raisins.

 Milk and milk products - Milk, curd, butter, cream, ghee, lassi, cheese, cheese (not processed), Shrikhand etc.  ------- However, these foods should not be eaten frozen or with ice cream.  In fact, ice cream should not be eaten this season.  Also, do not drink cold drinks.

 Sugarcane, sugarcane juice, sugar (but chemical, sugar is always forbidden), honey must be used during this period.

 Fats - Oil, ghee, fat should be used sparingly.  Still, don't eat fried foods.  --------- Dalda, palm oil, margarine should not be used as they are oily.

 Meat -  All kinds of fish, meat can be eaten during this period but it should be eaten in moderation.  -------- Dried meat - Fish, roasted meat should not be eaten as it is volatile.

 Spices - As it helps in digestion and digestion, all kinds of spices should be used but do not eat spicy food.

 However, only warm water should be used for drinking.  --------- Do not drink cold water from tap or fridge.

 Routine changes -

◆ Although bitter, bitter and astringent tastes are forbidden in the diet, these tastes should be used for brushing teeth. I mean to say that your toothpaste should contain these rasas ie tastes. You can also use good quality dental powders .

 Do not use sweet toothpaste.

◆ Use hot water for bathing - defecation.

◆ The importance of abhyang and udvartan in cold days has been mentioned in the previous article.  Therefore, Abhyang-Udvartan must be practiced daily.

◆ Days are  short in this season,so one should practice to get up early in the morning (no matter how much you love to sleep in a quilt).  And avoid sleeping during the day to prevent kaphaprakopa ie vitiation of kapha.

◆ Due to katha predominance body strength is quite good during this season, making it perfect for body building as there is more physical and digestive strength

 Hence, you can do strength exercises like wrestling, swimming, weight training in the gym.

◆ if needed, Keep the house warm using a heater. 

◆keep a habit of sitting  in the morning sun.

 However, when sitting, do not sit on the cold wind.

◆ When walking outside, cover the limbs and neck mainly with warm clothes while traveling.

◆ The feet should always be covered with good quality footwear. Do not walk around in naked feet.

 Click on the following link to read the first half of this article, Winter Skin and Hair Care

 https://samanwayayurved.blogspot.com/2021/11/hair-and-skin-care-during-singer.html

I feel Winters are always so vibrant , invigorating among all seasons, and if you follow the above mentioned tips, then this dry and cold season will be more fun without feeling punished.  

 (This article was first published by Vaidya Snigdha Churi-Vartak on 28th November 2021on her blog https://samanwayayurved.blogspot.com/2021/11/winter-regimen-hemant-ektich-arya.html

All rights reserved. All rights reserved. Please share elsewhere.  Share without making any changes and with the name of the original author.)

संध्याछाया…… विचार ज्येष्ठांच्या प्रश्नांचा, भाग 3

 

              मागच्या लेखात आपण जेष्ठवस्थेतील शारीर स्थिती , दोषस्थिती, त्यामुळे होणारे त्रास यांची माहिती घेतली. या लेखाची लिंक इथे खाली शेअर केली आहे.

https://samanwayayurved.blogspot.com/2021/10/1.html

 या लेखात आपण, आता हे त्रास टाळावे यासाठी काय करता येईल याची माहिती घेऊ. आता हे त्रास कमी व्हावे-टळावे म्हणून सगळ्यात महत्त्वाचे पाळावयाचे पथ्य म्हणजे अट्टाहास सोडावा. आता मी हे असे काही टोमणा किंवा चेष्टा म्हणून बोलत नाहीये हं. अट्टाहास सोडावा म्हणजे याआधी मी अमुक गोष्ट तमुक प्रकारे करत होतो म्हणून आताही ती मला अशाच पद्धतीने हवी ही विचारसरणी बदलायची. कालानुरूप-स्वतःच्या प्रकृतीनुरूप होणारे बदल स्वीकारायचे. थोडक्यात अट्टाहास सोडायचा.

आहार -

             पूर्वी मी एवढे खात होतो-होते मग आताही तेवढे जायलाच हवे हा हट्ट नको.आधी झणझणीत रस्सा आवडीने ओरपता येत होता पण आता ते जमेलच असे नाही, उलट तिखट-तेलकट खाण्याचा त्रास होऊ शकतो. त्यामुळे आहार शक्यतो ताजा, पचायला हलका असावा. तिखट-तळलेले, खारट-आंबट कमी प्रमाणात खावे. शिळे अन्न तर टाळलेलेच बरे. दोघेच रहात असल्यास दरवेळी वेगळे ताजे अन्न बनवण्याऐवजी बिस्किटे-फरसाण-चिवडा यासारखे तयार पदार्थ सोयीचे म्हणून खाण्यात येतात. त्याऐवजी ताजे पदार्थ कसे खाण्यात येतील याची सोय पहायला हवी.

झोप - 

            झोप हा या वयातील एक मोठा मुद्दा आहे. फार कमी ज्येष्ठ नागरिक स्वस्थ झोपतात.मेंदूच्या उत्तम कार्यक्षमतेसाठी झोप अत्यावश्यक असते. त्यामुळे किमान 6 ते 8 तासांची झोप तरी मिळेल हे पहावे. आणि ही झोप शक्यतो रात्रीच्या वेळीच आणि सलग मिळेल यासाठी प्रयत्न करावे. 

             सर्वांसाठी झोपेचे वैज्ञानिक महत्त्व , आयुर्वेदिक दृष्टिकोनातून विचार यांचा विचार याआधीही या ब्लॉगवर करून झाला आहे आणि ज्येष्ठ नागरिकांसाठी झोपेची गरज यावर सविस्तर पुढे लेखमालेत चर्चा होईलच. 

दिनचर्या - 

             दिनचर्या म्हणजे रोजचा नियमित दिनक्रम. 

आयुष्यभर नोकरीच्या रहाटगाडग्यात फिरल्यानंतर रिटायरमेंटनंतर ही टाईमटेबल नुसार जगण्याची कल्पना काही जणांना असह्य होऊ शकते. खासकरून ज्यांचे आयुष्य - घड्याळाच्या काट्याना आणि लोकलच्या उद्घोषणांना जोडलेले होते अश्या मुंबईच्या लोकांना जास्तच वाटू शकेल. पण जगण्यातील नियमितता आपल्या शरीराला एक स्थिरता देते. त्यामुळे  शारीरिक आणि मानसिक बळ मिळते.बळ मिळते. कधी एखादा आजार किंवा कठीण परिस्थिती आल्यास त्यांचा सामना करण्यास मदत होते. 

              त्यामुळे आपली प्रकृती, शक्ती ब आवड लक्षात घेऊन दिनक्रम आखावा. काही मदत लागल्यास वैद्यांचा सल्ला घेता येईल. यामध्ये व्यायाम, ध्यानधारणा ,विश्रांती आणि झोप यांना पुरेशी वेळ असावी. आणि हो, छंद ही महत्त्वाचे आहेतच. छंदांची गरज, त्यांचे महत्त्व याविषयी आपण लेखमालेतील पुढे येणाऱ्या लेखांत बोलूच. पण ते महत्त्वाचे आहेत , हे मात्र लक्षात घ्या.

आपल्या दिनक्रमात, रोज सर्व शरीराला तेलाने मालिश करावे. काहीही त्रास नसल्यास साधे तीळ तेलसुद्धा चालेल पण प्रकृती, त्वचा व त्रासानुरूप तेलाची निवड केल्यास अधिक चांगले. रोज रात्री झोपताना टाळूप्रदेशी थोडे थोडे तेल लावावे. निद्रानाशाचा त्रास असल्यास रोज पायाच्या तळव्यांना ही गायीचे तूप लावून मालिश करावी. हे तेलाने/तुपाने मालिश करणे काहींना नकोसे वाटू शकेल कारण त्यांचा वास…. पण वात दोषाला नियंत्रणात ठेवण्यात तेल-तुपाचा मोठा वाटा असतो आणि वृद्धावस्थेत वात दोषाचे असलेले प्राबल्य याविषयी आपण मागाच्याच लेखात चर्चा केली होती. 

             हे सर्व नियमित करायचे उपाय आहेत. ज्यामुळे बरेचसे त्रास टळतात. तरीही वयानुरूप काही लहान-सहान दुखणी-खुपणी होणे साहजिक आहे. अश्या वेळी वेळीच औषधोपचारासाठी वैद्यकीय सल्ला घ्यावा. महिन्या-दोन महिन्यातून एकदा शास्त्रोक्त आयुर्वेदीय अभ्यंग व वर्षातून योगबस्तीक्रम-विरेचनादि पंचकर्म चिकित्सा करुन घेणे फायद्याचे असते. यामुळे शरीरातील आमशोधन होते, रक्तप्रवाह सुधारतो, शरीर मृदू व बळकट होते,  रक्तवाहिन्या व मज्जातंतु कार्यक्षम राहतात आणि त्यामुळे स्पर्शज्ञान सुयोग्य होते. स्नायू पिळदार होतात, शरीर स्थिर होते, त्यामुळे दुर्बलता कमी होते.

           तर मागच्या लेखात आपण ज्येष्ठांची शारीर स्थिती व त्यांना होणाऱ्या त्रासांमागची कारणे ढोबळ स्वरूपात जाणून घेतली व या लेखात आपण त्या त्रासांसाठी साधारणतः करावयाचे उपाय जाणून घेतले. लेखमालेतील पुढील लेखांत आपण हे सर्व मुद्दे सविस्तर जाणून घेणार आहोत. 

(क्रमशः)

पुढील भाग - ज्येष्ठांचे  पचन व आहार.

मूळ लेखिका,

डॉ. स्निग्धा चुरी-वर्तक. 

9870690689

samanwayaayurveda@gmail.com 

(सदर लेख वैद्य स्निग्धा चुरी-वर्तक यांनी 21 नोव्हेंबर 2021 रोजी आपल्या https://samanwayayurved.blogspot.com/2021/11/3_01620830066.html?m=1

 या ब्लॉगवर प्रथम प्रकाशित केला. याचे सर्व अधिकार लेखकाधिन आहेत. इतरत्र शेअर करताना कृृपया कोणतेही बदल न करता व मूळ लेखिकेच्या नावासहित शेेेअर केल्यास हरकत नाही.)

Hair and skin care during singer.

               Diwali holidays are just over and winter cold is now knocking at our doors slowly. With cold mornings and early setting Sun , 

We can see that weather is changing and it is also showing its effects on our body. So Here are some Tips to take care of your Health during Cold winter.We are planning for a two article series. This article features hair and skin care. In next article we will have information about diet and routine corrections.

According to Indian calender, Winter season is briefy divided into Hemant Rutu ie  months of kartik-margasheersha and Shishira rutu ie pausha-magha. This period shows predominance of Kapha Dosha. Kapha represents strength. Snigdha ( Oletion ) Sheeta (Cold) Guru (Heavy/strong) Manda (slow), mrudu (soft) properties of  Kapha guna create kledana (moisture) mardav (softness) ardrata (malleability) and these are responsible for regulation of Vata Dosha and also nourishment and growth of the body. External Cold stimulates Pachakagni (digestive fire) which also promotes growth and vigour. But increased Cold and decreased humidity cause dryness ie increase in ruksha (dry) , sheeta (cold) and chala(motion) properties in nature and in the body as well, thus causing Vata disorders, like dryness of skin, cracked heels, bleeding sores

Skin care during winter - 

Dryness of skin is the most common and widely observed complaint. Adults, youngsters and even children(even though they are in katha predominant stage of life) suffer from skin dryness. It may even get worse and can cause rashes, wrinkling and some extreme, vata Prakriti people even show scaling and bleeding too. This can be Best healed by Abhyangam (Medicated oil massage for whole body) which is then followed by Udvartanam (medicated ayurvedic body scrub.) For skin, Message oil should be selected as per one’s skin type, Prakriti and disease as well. Warm Oil (heated in water container,like a double boiler method) should be applied all over body and messaged gently and thoroughly. Let it get absorbed in the skin. Take bath atleast 30 minutes later with ayurvedic body scrub. This procedure can be repeated twice daily, if dryness is more.

Benefits of Abhyangam -

1. The skin becomes soft and firm, its radiance increases.

2.  The blood vessels and nerves in the skin remain tactlile and functionabilty improves.

3.  The muscles become toned up, making body stronger.

4. Stamina increases

5.  Boredom, laziness, labor are gone.

*Cracked Lips* - 

              This is called 'Oshtha prakop' in Ayurveda.  For chapped lips _ home made Ghee, Shatdhoot Ghrit or Kokum oil_ are very effective.  These substances do not cause any harm even when consumed , infact they good for the body and also have a longer lasting effect than lip balm. Hence should be used regularly. 

And  the most avoided habit to heal cracked lips is  peeling off the cracked skin, salivating and wetting lips with toungue should be avoided.

 *Cracked heels* - 

             According to Ayurveda, this disorder is called 'Padadaari'.  This disorder is considered as 'Vata-Pitta predominant'. It is very simple looking symptom which may cause serious issue if not treated in time. To treat cracked heels,

1. First, immerse feet in lukewarm water and let soak.

2.   Gently rub off the dirt, debris, dead skin in the fissures, do not peel off the skin at all. If needed , use a foot scrub.

3. Then dry your feet with a soft towel and apply oil or ayurvedic ointment or foot cream as per advice.

4.  If there is any itching or pain or if blood- pus is oozing from the cracked skin, in advance stages - case of infection, seek immediate medical advice. In such advance stages, medical treatment is necessary.

5.   However, lips or heels persist with the cracking issue, one must find out underlying cause and take medication accordingly.  Anemia, chronic digestive problems, faulty dietary habits, long term addictions also affect the skin.  

Therefore, it is important to find out the root cause of these seemingly simple diseases.

*Ayurvediya abhyangam* - 

                    Abhyangam is a therapeutic ayurvediya massage procedure. In this massage oil is selected as per one's body type. Trained masseuse/ therapist give relaxing massage to every organ. Proper massage helps to relax body muscles improves circulation and relieves stress.

               It is then followed by medicated steam which helps to remove all the toxins. 

            _Abhyamgam is said to be rejuvenating, cleansing, strengthening. It helps to induce sleep, promotes growth._

 *Hair Complaints* - 

                Dryness in the climate also affects hair, leading to various problems such as dry hair, breakage, hair fall, dandruff, acne, infection of hair follicles. Some people may also have rashes or pimples on the skin,If this dandruff  falls on the face, neck, back and chest. 

          The root cause of all these complaints is dryness of hair and scalp.  So first and foremost it is important to reduce this dryness. 

 *Shiro Abhyang or scalp massage* - is very easy and effective. 

1. Apply a good quality warm oil to the hair and gently massage the scalp and keep it overnight.  For hair, preferably use coconut or sesame oil or any medicated hair oil with the base of these oils.

2. When massaging, do it gently to avoid hair breakage and to loosen the dandruff from the roots and make sure that oil is well absorbed.

3.  If possible, steam the hair and scalp afterwards ensuring proper absorption and loosening dandruff.

4. Hair wash - Natural remedies like Shikekai, Reetha are good   mostly suited but if it is not possible,  mild shampoo should be used after diluting in water .

5. After hair wash, apply good quality conditioner (only if it suits your hair) or simply apply a little oil after drying.

          The routine and diet regimen will be explained later, but for hair and skin, avoid very salty, very sour, very spicy food.

            Apart from abhyangam, a part of therapeutic treatment, various ayurvedic procedures like Nasyam, Shirodhara, Shirobasti and Bastikram are also used to reduce dryness.

             These remedies also work best in cases of hair loss, breakage, thinning and also in mental stress.  Therefore, these measures should be taken under proper examination and medical guidance.

 *Skin Disorders - Hair Disorders and their correlation as per Ayurveda* :

 We know that the skin gets dry and cracked in winters and sometimes it needs more than just a moisturizer or conditioners.  Also damaged skin/scalp can easily attract various infections. Some times due to cold weather, people tend to avoid or wrap up baths quickly. So fungal infections may increase if private parts , armpits, feet are not cleaned properly. Also chances of skin diseases like lichen planus, eczema, psoriasis may also increase due to vata-kapha imbalance causing itching, bleeding and skin rashes. At Samanwaya Ayurveda and panchakarma Clinic, we perform *skin analysis* first to decide the line of treatment accordingly.

             Hair scalp condition is one of the most important factors of hair disorders. Because healthy scalp gives strength to hair follicles which help to avoid diseases like dandruff, seborrheic dermatitis, fungal infections, scalp psoriasis. Hence hair loss, hair breakage, split ends can be controlled. To diagnose the root cause we also perform *Computerized Scalp Analysis* in the clinic.  It helps us to confirm the disease diagnosis and use medications accordingly. You may not believe , but even oil-shampoos that we use for treatment ,depend on the nature of your hair.

 Tip - Next part - Dietary and routine care for winters.  (In short Hemant ritucharya ie Winter regimen.)

Disclaimer - This article has first been published on date 14th November 2021 by Dr Snigdha Churi-Vartak on her blog

https://samanwayayurved.blogspot.com/2021/11/hair-and-skin-care-during-singer.html

and rewritten for Samanwaya Ayurveda facebook page. All rights to this article are reserved. Kindly ask for permission prior sharing or do share without changing any contents and original author's name and blog address.